പേര്, ആനവണ്ടി. വയസ്സ് 59. ഇന്നെന്റെ പിറനാളാണ്. സര്‍ക്കാര്‍ ഈ ദിവസമൊന്നും ആഘോഷിക്കില്ലെന്നറിയാം. പക്ഷെ, തൊഴിലാളികളും യാത്രക്കാരും എന്നെ മറന്നു പോകരുത്. ഇപ്പോഴും ഗംഭീര ഓട്ടമാണ് ഞാന്‍. വീണിട്ടില്ല ഇതുവരെ. വീഴ്ത്താന്‍ നോക്കുന്നവരെല്ലാം പിന്നാലെ ഓടി വീണുകൊണ്ടിരിക്കുകയാണ്. കേരളത്തിന്റെ സ്വന്തം ഒറ്റക്കൊമ്പന് ആന വണ്ടിക്ക് അങ്ങനെ വീണുകൊടുക്കാനാവില്ലല്ലോ. ലോകത്തെവിടെയും ജീവിക്കുന്ന മലയാളികളുടെ സ്വകാര്യ അഹങ്കാരമല്ലേ കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സി.
വന്നവരും നിന്നവരും ഇരുന്നവരുമെല്ലാം എത്രയെത്ര മാറ്റങ്ങള്‍ വരുത്തിയിരിക്കുന്നു. രാജ ഭരണവും ജനായത്ത ഭരണവും കണ്ടു. കാടും മേടും കടലും പുഴയും കായലും കണ്ടു. മഞ്ഞും, മഴയും വേനലും വരള്‍ച്ചയും വെള്ളപ്പൊക്കവും കണ്ടുകഴിഞ്ഞു. പൊങ്കാലയും ഉറൂസ് മഹാമഹവും മാമാങ്കവും പൂരവും പെരുമയും കണ്ടിരിക്കുന്നു. ചുരമിറങ്ങിയും കാടുകയറിയുമെല്ലാം ഒറ്റപ്പെട്ടയിടങ്ങില്‍ ചെന്നെത്താന്‍ നിതാന്ത ജാഗ്രതയോടെ ഓടിക്കൊണ്ടേയിരിക്കുന്നു. എത്ര മുന്‍ മുഖ്യമന്ത്രിമാരെയും വഹിച്ചുള്ള വിലാപ യാത്രകളാണ് നടത്തിയിരിക്കുന്നത്.
ഇഎംഎസ് മുതല്‍ ഉമ്മന്‍ചാണ്ടി വരെ. ജനങ്ങളുടെ കണ്ണീര്‍ക്കടലിനു നടുവിലൂടെ ആ യാത്രയില്‍ അവര്‍ക്കൊപ്പം സഞ്ചരിച്ചിട്ടുണ്ട്. വിളിച്ചാല്‍ പോകാത്ത കല്യാണമുണ്ടോ. മരണമുണ്ടോ. പ്രത്യേക യാത്രകളുണ്ടോ. എന്തിനേറെ പറയുന്നു, കേരളീയരുടെ ജീവന്റെയും ജീവിതത്തിന്റെയും ഭാഗമാണ് കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സി. “തന്റെ റൂട്ടിലേക്ക് സ്ഥിരമായി വന്നുപോകുന്ന കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സി ബസ് നിര്‍ത്തലാക്കിയപ്പോള്‍ വകുപ്പു മന്ത്രിക്ക് കണ്ണീരോടെ കത്തെഴുതിയ യാത്രക്കാരിയുണ്ടിവിടെ”. “ബസിന്റെ സൈഡ് സീറ്റിനു വേണ്ടി വഴക്കുണ്ടാക്കുന്ന കുട്ടികളുണ്ടിവിടെ”.
“ഡ്രൈവര്‍ക്കൊപ്പമിരുന്ന് ഇമാജിന്‍ സ്റ്റിയറിംഗ് പിടിച്ച് വണ്ടിയോടിക്കുന്നുണ്ട് ഇന്നും കുരുന്നുകള്‍”. “ജീവനുവേണ്ടി കേഴുന്നവരെ ആശുപത്രിയിലെത്തിക്കാന്‍ മനസ്സുകാണിക്കുന്നുണ്ട്”. “ആത്മഹത്യ ചെയ്യാന്‍ പോകുന്നവരെ രക്ഷിക്കാറുണ്ട്”. “കളഞ്ഞുകിട്ടുന്ന സ്വര്‍ണ്ണവും പണ്ടങ്ങളും തിരിച്ചു നല്‍കിയും യാത്രക്കാരുടെ വിശ്വാസമാകുന്നുണ്ട്”. എന്നിട്ടും, ഒന്നും ശരിയാകുന്നില്ലെന്നും, കടവും കാവലും മാത്രമാണെന്നുമാണ് പരിഭവങ്ങള്‍. കടന്നുപോകുന്ന ഓരോ പിറനാളുകളും ഒറ്റക്കൊമ്പന്റെ അവസാന നാളുകളിലേക്കാണെന്ന ഭയമാണ്. വരാനിരിക്കുന്ന പിറനാളുകളെല്ലാം നല്ല ദിനങ്ങള്‍ മാത്രം സമ്മാനിക്കട്ടേയെന്ന് ആശംസിക്കുന്നു.
കേരള സംസ്ഥാന രൂപീകരണത്തിന് വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്ക് മുമ്പുള്ളതാണ് കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സിയുടെ ചരിത്രം. കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സിയുടെ മുന്‍ഗാമിയാണ് തിരുവിതാംകൂര്‍ സ്റ്റേറ്റ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് ഡിപ്പാര്ട്ട്മെന്റ്. ചിത്തിര തിരുനാള്‍ ബാലരാമ വര്‍മ്മ രാജാവിന്റെ നേതൃത്വത്തിലുള്ള തിരുവിതാംകൂര്‍ സര്‍ക്കാര്‍ നിലവിലുള്ള പൊതുഗതാഗത സംവിധാനം മെച്ചപ്പെടുത്താനായി KSRTC യുടെ മുന്‍ഗാമിയായ തിരുവിതാംകൂര്‍ സ്റ്റേറ്റ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് ഡിപ്പാര്ട്ട്മെന്റ് സ്ഥാപിക്കാന്‍ തീരുമാനിച്ചു.
തുടക്കത്തില്‍, ഡിപ്പാര്ട്ട്മെന്റ് ഇംഗ്ലണ്ടില്‍ നിന്ന് 60 കോമര്‍ പി.എന്‍.എ 3 ഷാസികള്‍ ഇറക്കുമതി ചെയ്തു. ലണ്ടന്‍ പാസഞ്ചര്‍ ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് ബോര്‍ഡിന്റെ അസിസ്റ്റന്റ് ഓപ്പറേറ്റിംഗ് സൂപ്രണ്ടായിരുന്ന ഇജി സാള്‍ട്ടറിന്റെ മേല്‍നോട്ടത്തില്‍, ഇറക്കുമതി ചെയ്ത ഷാസിയില്‍ പെര്‍കിന്‍സ് ലിങ്ക്‌സ് ഡീസല്‍ എഞ്ചിനുകള്‍ ഘടിപ്പിച്ചു. ഡിപ്പാര്ട്ട്മെന്റ് സ്റ്റാഫാണ് ബസ് ബോഡികള്‍ നിര്‍മ്മിച്ചത്. തിരുവിതാംകൂര്‍ ദിവാന്‍ സി.പി. രാമസ്വാമി അയ്യര്‍ നാടന്‍ മരം ഉപയോഗിക്കണമെന്ന് നിര്‍ബന്ധിച്ചു. സാള്‍ട്ടറിന്റെ മേല്‍നോട്ടത്തിലുള്ള ബോഡി ഷോപ്പ് ചാക്കയിലായിരുന്നു. പിന്നീട് പാപ്പനംകോടിലേക്ക് മാറ്റുകയായിരുന്നു. സാള്‍ട്ടറിന്റെ പരീക്ഷണ ബോഡി ഡിസൈന്‍ ബാക്കി ബസുകളില്‍ സ്റ്റാന്‍ഡേര്‍ഡ് ആയി മാറി.
റോഡുകള്‍ ദേശസാല്‍ക്കരിച്ചതോടെ തിരുവനന്തപുരം-കന്യാകുമാരി റൂട്ടിലെ സ്വകാര്യ ബസ്ഓപ്പറേറ്റര്‍മാര്‍ക്ക് പണി നഷ്ടപ്പെട്ടു. ഇതോടെ പരിചയ സമ്പന്നരായ നിരവധി ഡ്രൈവര്‍മാര്‍ക്കും കണ്ടക്ടര്‍മാര്‍ക്കും ഇന്‍സ്‌പെക്ടര്‍മാര്‍ക്കും ജോലി നഷ്ടപ്പെട്ടു. ടി.എസ്.ടി.ഡി അവരെ റിക്രൂട്ട് ചെയ്തു. 81 അപേക്ഷകരില്‍ നിന്ന് 60 പേരെ സാള്‍ട്ടര്‍ തിരഞ്ഞെടുത്തു. ബാച്ചിലേഴ്‌സ് ബിരുദമുള്ള നൂറോളം അപേക്ഷകര്‍ ഇന്‍സ്‌പെക്ടര്‍മാരായും കണ്ടക്ടര്‍മാരായും ജോലി ചെയ്തു തുടങ്ങി.
1938 ഫെബ്രുവരി 20ന് സംസ്ഥാന റോഡ്-ഗതാഗത സര്‍വ്വീസ് ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തത് ശ്രീചിത്തിര തിരുനാള്‍ മഹാരാജാവാണ്. അദ്ദേഹത്തിന്റെ കുടുംബം, കേണല്‍ ഗോദ വര്‍മ്മ രാജയും മറ്റ് പ്രമുഖരോടുമൊപ്പം കവടിയാര്‍ സ്‌ക്വയറിലേക്കുള്ള മെയിന്‍ റോഡിലൂടെ ആദ്യത്തെ ബസ് ഓടിച്ചു. സാള്‍ട്ടറാണ് ബസ് ഓടിച്ചത്. 33 സാള്‍ട്ടര്‍ ബസ്സുകളാണ് ഓടിച്ചത്. വന്‍ ജനക്കൂട്ടവും ആഘോഷത്തില്‍ പങ്കുചേര്‍ന്നു. 1938 ഫെബ്രുവരി 21 ന് തിരുവനന്തപുരത്ത് നിന്ന് കന്യാകുമാരിയിലേക്ക് ആദ്യ ബസ് സര്‍വീസ് നടത്തി.
ആദ്യകാല ബസുകളില്‍ 23 ലെതര്‍ സീറ്റുകളാണ് ഉണ്ടായിരുന്നത്. പ്രവേശനം പിന്‍ഭാഗത്തിലൂടെയായിരുന്നു. ബസുകള്‍ക്ക് മധ്യഭാഗത്തുള്ള ഇടനാഴിയുണ്ടായിരുന്നു. പത്ത് ഫസ്റ്റ് ക്ലാസ് സീറ്റുകള്‍ മുന്നിലായിരുന്നു. ഷെഡ്യൂളുകള്‍, നിരക്കുകള്‍, സ്റ്റോപ്പുകള്‍ എന്നിവ പ്രസിദ്ധീകരിക്കപ്പെട്ടു. നിയുക്ത ഏജന്റുമാര്‍ക്ക് സാധനങ്ങള്‍ ഡെലിവര്‍ ചെയ്യാവുന്ന ഒരു പാഴ്‌സല്‍ സേവനവും ആരംഭിച്ചു. കണ്ടക്ടര്‍മാര്‍ കാക്കി ധരിച്ച് വെള്ള തൊപ്പിയും ഇന്‍സ്‌പെക്ടര്‍മാര്‍ കാക്കിയും ധരിച്ചിരുന്നു. കണ്ടക്ടര്‍മാര്‍ക്ക് ടിക്കറ്റ് നല്‍കാന്‍ യന്ത്രങ്ങളുണ്ടായിരുന്നു. പിന്നീടുള്ള ബസുകള്‍ ഡോഡ്ജ്, ഫാര്‍ഗോ, ബെഡ്‌ഫോര്‍ഡ്, ഷെവര്‍ലെ എന്നിവ നിര്‍മ്മിച്ചു.
തിരുവനന്തപുരം-നാഗര്‍കോവില്‍, നാഗര്‍കോവില്‍-കന്യാകുമാരി, നാഗര്‍കോവില്‍-കുളച്ചല്‍ എന്നീ മൂന്ന് റൂട്ടുകളിലാണ് ടി.എസ്.ടി.ഡി സര്‍വീസ് നടത്തിയത്. ഒരു മൈലിന്റെ മിനിമം നിരക്ക് ഒന്നര ചക്രമായിരുന്നു. അടുത്ത നിരക്ക് ഒരു ചക്രമായിരുന്നു. ഫസ്റ്റ് ക്ലാസ് ടിക്കറ്റുകള്‍ക്ക് 50 ശതമാനം കൂടുതലായിരുന്നു. മൂന്ന് വയസ്സിന് താഴെയുള്ള കുട്ടികള്‍ സൗജന്യമായി യാത്ര ചെയ്തു. മൂന്നിനും 14 നും ഇടയില്‍ ഉള്ളവര്‍ യാത്രാക്കൂലിയുടെ പകുതിയും നല്‍കി. 28 പൗണ്ടില്‍ താഴെയുള്ള (13 കി.ഗ്രാം) ലഗേജ് സൗജന്യമായിരുന്നു. 2856 പൗണ്ട് (1325 കിലോഗ്രാം) നാല് ചക്രങ്ങളും 56112 പൗണ്ട് (2551 കിലോഗ്രാം) ആറ് ചക്രങ്ങളുമായിരുന്നു ബസിനുണ്ടായിരുന്നത്.
1939ല്‍ മോട്ടോര്‍ വാഹന നിയമം പാസാക്കി. 1949ല്‍ കൊച്ചിയിലേക്കും 1956ല്‍ മലബാര്‍ മേഖലയിലേക്കും ബസ് സര്‍വീസ് വ്യാപിപ്പിച്ചു. 1950ല്‍ നിലവില്‍ വന്ന റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്പ്പറേഷന് നിയമത്തിന് ശേഷം 1965 മാര്‍ച്ച് 15ന് കേരള ഗവണ്‍മെന്റ് കേരള സ്റ്റേറ്റ് റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്പ്പറേഷന് സ്ഥാപിച്ചു. 1965 ഏപ്രില്‍ 1ന് ഗതാഗത വകുപ്പ് ഒരു സ്വയംഭരണ കോര്‍പ്പറേഷനായി മാറി. അക്കാലത്ത് 661 ബസ് റൂട്ടുകളും 36 ലോറി റൂട്ടുകളും ഉണ്ടായിരുന്നു. കോര്‍പ്പറേഷന്റെ ഫ്‌ളീറ്റില്‍ 901 ബസുകളും 51 ലോറികളും 29 മറ്റ് വാഹനങ്ങളും ഉള്‍പ്പെടുന്നുണ്ട്. മുപ്പത് ബസുകളും എട്ട് ലോറികളുമാണ് പുതിയത്. പത്ത് പഴയ ബസുകള്‍, ഏഴ് ലോറികള്‍, ഒരു ട്രാക്ടര്‍ ട്രെയിലര്‍ എന്നിവ മറ്റ് ആവശ്യങ്ങളിലേക്ക് മാറ്റി.
കെ.എല്‍.എക്‌സ് രജിസ്‌ട്രേഷന്‍ സീരീസ് കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സിക്കായി നീക്കിവച്ചിരുന്നു. 1989 ജൂലൈ 1 ന് KSRTC ബസുകള്‍ KL-15 രജിസ്‌ട്രേഷന്‍ ശ്രേണിയില്‍ തിരുവനന്തപുരത്തെ ഒരു സമര്‍പ്പിത RTO യില്‍ രജിസ്‌ട്രേഷന്‍ ആരംഭിച്ചു. രാജ്യത്തെ ഏറ്റവും പഴക്കം ചെന്ന സര്‍ക്കാര്‍ പൊതു ബസ് ഗതാഗത സേവനങ്ങളില്‍ ഒന്നാണിത്. കെ.എശ്.ആര്‍.ടി.സിയെ മൂന്ന് സോണുകളായി തിരിച്ചിരിക്കുന്നു (തെക്ക്, മധ്യ, വടക്ക്). അതിന്റെ ആസ്ഥാനം തിരുവനന്തപുരത്താണ്. പ്രതിദിന ഷെഡ്യൂള്‍ ചെയ്ത സര്‍വീസ് 1,200,000 കിലോമീറ്ററില്‍ നിന്ന് (750,000 മൈല്‍) 1,422,546 കിലോമീറ്ററായി (883,929 മൈല്‍) വര്‍ദ്ധിച്ചു. 6,389 റൂട്ടുകളില്‍ 6,241 ബസുകള്‍ ഉപയോഗിക്കുന്നുണ്ട്. പ്രതിദിനം ശരാശരി 3.145 ദശലക്ഷം യാത്രക്കാരെ കൊണ്ടുപോകുന്നു.
നഗര ഗതാഗതവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട കാര്യങ്ങള്‍ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നതിനായി 2015 ല്‍ KRTC യുടെ കീഴില്‍ കേരള അര്‍ബന്‍ റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്പ്പറേഷന് (KURTC) രൂപീകരിച്ചു. 2015 ഏപ്രില്‍ 12ന് തേവരയില്‍ വച്ച് ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തു. 2021 നവംബര്‍ 9ന്, കേരള റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്‍പ്പറേഷന്റെ ദീര്‍ഘദൂര ബസുകള്‍ കോര്പ്പറേഷന് നേരിടുന്ന സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധി മറികടക്കുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തോടെ 10 വര്‍ഷത്തേക്ക് പ്രവര്‍ത്തിപ്പിക്കുന്നതിനായി KSRTC SWIFT എന്ന പേരില്‍ ഒരു നിയമപരമായി സ്വതന്ത്ര കമ്പനി രൂപീകരിച്ചു.
കര്‍ണാടക സ്റ്റേറ്റ് റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്‍പ്പറേഷനുമായുള്ള ഏഴുവര്‍ഷത്തെ പോരാട്ടത്തിനൊടുവില്‍ 2021 ജൂണ്‍ 2ന്, KSRTC എന്ന ചുരുക്കപ്പേരും ലോഗോയും ‘ആനവണ്ടി’ എന്ന പേരും ഉപയോഗിക്കാനുള്ള അവകാശം 1999ലെ ട്രേഡ്മാര്‍ക്ക് ആക്ട് അനുസരിച്ച് പൂര്‍ണ്ണമായും കേരള സ്റ്റേറ്റ് റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്പ്പറേഷന് നല്‍കി. കേരളം കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സി ഉപയോഗിക്കുന്നത് നിര്‍ത്തണമെന്ന് കാണിച്ച് 2014ല്‍ നോട്ടീസ് നല്‍കിയിരുന്നു. ബൗദ്ധിക സ്വത്തവകാശത്തെച്ചൊല്ലിയുള്ള നീണ്ട പോരാട്ടത്തിന് ഒടുവില്‍, കേരള റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്പ്പറേഷന് അതിന്റെ വ്യാപാര മുദ്രകളുടെ ചുരുക്കപ്പേരായ ‘കെ.എസ്.ആര്‍.ടി.സി’യുടെ നിയമപരമായ അവകാശം സര്‍ക്കാര്‍ ഉടമസ്ഥതയിലുള്ള ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്‍പ്പറേഷനുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു.
എംബ്ലം, കെഎസ്ആര്‍ടിസിയുടെ ചുരുക്കെഴുത്ത്, ലോഗോ, ആനവണ്ടി ധ19പ എന്ന പേര് എന്നിവ കേരള റോഡ് ട്രാന്സ്പോര്ട്ട് കോര്‍പ്പറേഷന്റെതായിരിക്കുമെന്ന് ട്രേഡ് മാര്‍ക്ക് രജിസ്ട്രി സാക്ഷ്യപ്പെടുത്തി. വാണിജ്യ വ്യവസായ മന്ത്രാലയത്തിന് കീഴിലുള്ള കണ്‍ട്രോളര്‍ ജനറല്‍ ഓഫ് പേറ്റന്റ് ഡിസൈന്‍ ആന്‍ഡ് ട്രേഡ് മാര്‍ക്ക് 2021 ജൂണ്‍ 3ന് കേരളത്തിന്റെ അവകാശവാദം അംഗീകരിച്ചു. രജിസ്‌ട്രേഷന്‍ കേരള ആര്‍ടിസിയെ ട്രേഡ്മാര്‍ക്കുകളുടെ ഏക സൂക്ഷിപ്പുകാരനാക്കി.
** പ്രധാന സര്‍വീസുകള്‍
** നിര്‍ത്തലാക്കിയ ബസുകള്‍