അന്വേഷണം വാർത്തകൾ ലഭിക്കാന്‍ വാട്സാപ്പ് ഗ്രൂപ്പില്‍ ചേരൂ.മധ്യപ്രദേശിന്റെ തലസ്ഥാനമായ ഭോപ്പാലിലെ യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് ഫാക്ടറിയിലുണ്ടായ ദുരന്തം ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ വ്യാവസായിക ദുരന്തങ്ങളിലൊന്നായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. 1984 ഡിസംബര്‍ 3-ന് പുലര്‍ച്ചെ, അമേരിക്കയിലെ യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് കോര്‍പ്പറേഷന്റെ ഉടമസ്ഥതയിലുള്ള ഒരു കീടനാശിനി ഫാക്ടറിയില്‍ നിന്ന് മീഥൈല്‍ ഐസോസയനേറ്റ് വാതകം ചോര്‍ന്നു, ഇതുമൂലം ദശലക്ഷക്കണക്കിന് ആളുകള്‍ വിഷവാതകം ബാധിച്ചു. സര്‍ക്കാര്‍ കണക്കുകള്‍ പ്രകാരം വാതക ചോര്‍ച്ച മൂലം 5,000 പേര്‍ മരിച്ചതായി അവകാശപ്പെടുന്നു, എന്നാല്‍ സാമൂഹിക പ്രവര്‍ത്തകരും നാട്ടുകാരും ഈ സംഖ്യ 10,000 വരെ എത്തുമെന്ന് വിശ്വസിക്കുന്നു.
40 വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്ക് ശേഷം, ഒരാഴ്ച നീണ്ടുനിന്ന ബഹളത്തിനിടയില്‍, 1984 ലെ ഭോപ്പാല്‍ വാതക ദുരന്തത്തിന് ശേഷം അവശേഷിച്ച വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ ബുധനാഴ്ച രാത്രി നഗരത്തിന് പുറത്തേക്ക് അയയ്ക്കുന്നു. ഭോപ്പാലിലെ യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് ഫാക്ടറി പരിസരം ദുരന്ത സ്മാരകം പോലെ നിലനില്‍ക്കുന്നു. ടണ്‍ കണക്കിന് മനുഷ്യന് ഹാനിവരുന്ന മാലിന്യമാണ് അവിടെ കെട്ടിക്കിടക്കുന്നത്. കഴിഞ്ഞ ദിവസം, ബുധനാഴ്ച രാത്രി വിഷം കലര്‍ന്ന മാലിന്യം 12 ട്രക്കുകളില്‍ കയറ്റി ഭോപ്പാലില്‍ നിന്ന് 230 കിലോമീറ്റര്‍ അകലെയുള്ള പിതാംപൂരിലേക്ക് അയച്ചു. കനത്ത പോലീസ് കാവലില്‍ ബുധനാഴ്ച രാത്രി ഒമ്പതരയോടെ ഭരണകൂടം ഒരുക്കിയ ഹരിത ഇടനാഴിയിലൂടെ 40 വാഹനങ്ങളടങ്ങിയ വാഹനവ്യൂഹം രാവിലെ ആറോടെ പിതാംപുരിലെത്തി.
വിഷം കലര്‍ന്ന മാലിന്യം നിറയ്ക്കുമ്പോള്‍ പ്രത്യേകം മുന്‍കരുതല്‍ എടുത്തിട്ടുണ്ടെന്നും മാലിന്യം സൂക്ഷിച്ചിരുന്ന സ്ഥലത്തെ പൊടിയും പിതാംപൂരിലേക്ക് അയച്ചിട്ടുണ്ടെന്നും പ്രാദേശിക ഭരണസമിതി അറിയിച്ചു. മാലിന്യം നിറയ്ക്കാന്‍ 50-ലധികം തൊഴിലാളികളെ പിപിഇ കിറ്റുമായി വിന്യസിക്കുകയും ഓരോ 30 മിനിറ്റിലും തൊഴിലാളികളുടെ ടീമുകള്‍ മാറ്റുകയും ചെയ്തു. 2015ല്‍ നടത്തിയ ട്രയല്‍ റണ്‍ പ്രകാരം ഒരു മണിക്കൂറില്‍ 90 കിലോ മാലിന്യം കത്തിക്കാം. അതനുസരിച്ച്, 337 ടണ്‍ മാലിന്യം കത്തിക്കാന്‍ അഞ്ച് മാസത്തിലധികം എടുത്തേക്കാം.
വ്യാവസായിക മാലിന്യം നീക്കുന്നതിലും കൊണ്ടുപോകുന്നതിലും ഇതുവരെയുള്ള ഏറ്റവും ഉയര്‍ന്ന സുരക്ഷാ പ്രോട്ടോക്കോള്‍ ഉപയോഗിച്ച് യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് മാലിന്യം ബുധനാഴ്ച രാത്രി പിതാംപൂരിലേക്ക് പോയി, അവിടെ അത് എത്തുമെന്ന് മധ്യപ്രദേശ് ഗ്യാസ് റിലീഫ് ആന്‍ഡ് റീഹാബിലിറ്റേഷന്‍ വകുപ്പ് ഡയറക്ടര്‍ സ്വതന്ത്ര കുമാര്‍ സിംഗ് പറഞ്ഞു. അടുത്ത ഏതാനും ദിവസങ്ങള്‍ക്കുള്ളില്‍ സംസ്‌കരിക്കും.’ മാസങ്ങള്‍ക്കുള്ളില്‍ ഇത് കത്തിക്കും.’വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ നീക്കം ചെയ്യുന്നതിനെ കുറിച്ച് മധ്യപ്രദേശ് മുഖ്യമന്ത്രി മോഹന്‍ യാദവ് പറഞ്ഞു, ഈ മാലിന്യ നിര്‍മാര്‍ജനത്തില്‍ ഇന്ത്യാ ഗവണ്‍മെന്റിന്റെ നിരവധി സംഘടനകള്‍ പങ്കാളികളാണെന്ന്. കഴിഞ്ഞ 40 വര്‍ഷമായി ഭോപ്പാലിലെ ജനങ്ങള്‍ ഈ മാലിന്യം ഉപയോഗിച്ചാണ് ജീവിക്കുന്നത്. ഈ വിഷമാലിന്യം നിര്‍മ്മാര്‍ജ്ജനം ചെയ്യുന്നതിനാല്‍ പരിസ്ഥിതിക്ക് ഒരു ആഘാതവും ഉണ്ടായിട്ടില്ല. മുഴുവന്‍ പ്രക്രിയയും സമാധാനപരമായ രീതിയിലാണ് നടന്നത്. ഞങ്ങളുടെ ശ്രമം ഈ വിഷയത്തെ രാഷ്ട്രീയവല്‍ക്കരിക്കാന്‍ ശ്രമിക്കരുതെന്നും പ്രദേശിക ഭരണകൂടം മാധ്യമങ്ങളോട് പറഞ്ഞു.
മാലിന്യത്തിനുവേണ്ടിയുള്ള നീണ്ട നിയമയുദ്ധം
ഭോപ്പാല്‍ സ്വദേശിയായ അലോക് പ്രതാപ് സിംഗ് ആണ് 2004 ഓഗസ്റ്റില്‍ മാലിന്യം നീക്കം ചെയ്യുന്നതിനായി ഹൈക്കോടതിയില്‍ ആദ്യമായി ഹര്‍ജി നല്‍കിയത്. തുടര്‍ന്നുള്ള ഹിയറിംഗുകളില്‍, യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡിന്റെ വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ നീക്കം ചെയ്യുന്നതിനായി ഹൈക്കോടതി 2005-ല്‍ ഒരു ടാസ്‌ക് ഫോഴ്സ് കമ്മിറ്റി രൂപീകരിച്ചു, ഈ പ്രക്രിയ എങ്ങനെ ശരിയായി നടപ്പിലാക്കാം എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള നിര്‍ദ്ദേശങ്ങള്‍ നല്‍കുന്നതായിരുന്നു അത്. ഇക്കാലയളവില്‍ കേന്ദ്ര-സംസ്ഥാന സര്‍ക്കാരുകള്‍ ചേര്‍ന്ന് 345 മെട്രിക് ടണ്‍ അപകടകരമായ മാലിന്യം ശേഖരിച്ചു. 2006-ല്‍ മധ്യപ്രദേശ് ഹൈക്കോടതി 346 മെട്രിക് ടണ്‍ വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ അങ്കലേശ്വറിലേക്ക് (ഗുജറാത്ത്) അയയ്ക്കാന്‍ ഉത്തരവിട്ടിരുന്നു. എന്നാല്‍ കുറച്ച് സമയത്തിന് ശേഷം ഗുജറാത്ത് സര്‍ക്കാര്‍ ഇക്കാര്യത്തില്‍ നിലപാട് മാറ്റി. 2010 മുതല്‍ 2015 വരെ, പിതാംപൂരില്‍ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്ന ഒരു ഫാക്ടറിയില്‍ മാലിന്യം കത്തിച്ചതിന് ഏഴ് ടെസ്റ്റുകള്‍ നടത്തി, അതില്‍ കഴിഞ്ഞ ടെസ്റ്റില്‍ പരിസ്ഥിതി മാനദണ്ഡങ്ങള്‍ പാലിച്ചു. അതേസമയം, ട്രയല്‍ റണ്ണിന്റെ ഭാഗമായി പീതാമ്പൂരില്‍ 10 ടണ്ണോളം മാലിന്യവും കത്തിച്ചു. ശേഷിക്കുന്ന 337 മെട്രിക് ടണ്‍ വിഷ മാലിന്യം സംസ്‌കരിക്കാന്‍ 2021ല്‍ സംസ്ഥാന സര്‍ക്കാര്‍ ടെന്‍ഡര്‍ ക്ഷണിച്ചിരുന്നു.
2024 ജൂലൈയില്‍ പിതാംപൂര്‍ ഇന്‍ഡസ്ട്രിയല്‍ വേസ്റ്റ് മാനേജ്മെന്റ് പ്രൈവറ്റ് ലിമിറ്റഡിന് മാലിന്യം കൊണ്ടുപോകാനും സംസ്‌കരിക്കാനും അധികാരം ലഭിച്ചു. അതിനിടെ, 2022ല്‍ പിതാംപൂരിലെ മാലിന്യം നശിപ്പിക്കുമെന്ന് സംസ്ഥാന സര്‍ക്കാര്‍ പ്രഖ്യാപിച്ചു, അതില്‍ കേന്ദ്ര സര്‍ക്കാര്‍ 126 കോടി രൂപയുടെ ബജറ്റ് മധ്യപ്രദേശ് സര്‍ക്കാരിന് നല്‍കി. 2024 ഡിസംബര്‍ 4 ന് മധ്യപ്രദേശ് ഹൈക്കോടതി സര്‍ക്കാരിനെ ശാസിക്കുകയും നാലാഴ്ചയ്ക്കുള്ളില്‍ മാലിന്യം അയയ്ക്കാന്‍ ഉത്തരവിടുകയും ചെയ്തിരുന്നു. ഇതിനുശേഷം ശ്രമങ്ങള്‍ ഊര്‍ജിതമാക്കി ഡിസംബര്‍ 29ന് പിതാമ്പൂരിലേക്ക് മാലിന്യം എത്തിക്കുന്നതിനുള്ള നടപടികള്‍ സര്‍ക്കാര്‍ ആരംഭിച്ചു. നാലുദിവസം നീണ്ടുനിന്ന ശേഖരണത്തില്‍ 337 മെട്രിക് ടണ്‍ മാലിന്യമാണ് ശേഖരിച്ചത്. ഇക്കാലയളവില്‍ സര്‍ക്കാര്‍ അതീവ രഹസ്യസ്വഭാവം പാലിച്ചു. മാലിന്യം കൊണ്ടുപോകാന്‍ വാഹനങ്ങള്‍ എപ്പോള്‍ വിടുമെന്ന കാര്യത്തില്‍ സര്‍ക്കാര്‍ മൗനം പാലിച്ചു. ജനുവരി 31 ചൊവ്വാഴ്ച രാത്രി മുതല്‍ കണ്ടെയ്നറുകളിലേക്ക് ഈ ചാക്കുകള്‍ മാലിന്യം കയറ്റി തുടങ്ങി, ബുധനാഴ്ച ഉച്ചയോടെ എല്ലാ മാലിന്യങ്ങളും നിറഞ്ഞ ശേഷം, പോലീസിന്റെ കനത്ത സാന്നിധ്യത്തില്‍ രാത്രി തന്നെ പിതാമ്പൂരിലേക്ക് അയച്ചു. മധ്യപ്രദേശ് ഹൈക്കോടതിയുടെ ഉത്തരവ് പ്രകാരം ജനുവരി മൂന്നിന് അതായത് വെള്ളിയാഴ്ച സര്‍ക്കാര്‍ റിപ്പോര്‍ട്ട് സമര്‍പ്പിക്കണം. ഇക്കാരണത്താല്‍ ബുധനാഴ്ച രാത്രിതന്നെ മാലിന്യം അയച്ചിരുന്നു. ഇന്ന് കോടതിയില്‍ ഇതു സംബന്ധിച്ച റിപ്പോര്‍ട്ട് സമര്‍പ്പിച്ചു.
ഒരു രാസ ആക്രമണത്തില്‍ സ്വയം എങ്ങനെ സംരക്ഷിക്കാം?
പക്ഷേ, പിതാംപുരിലെത്തിയാല്‍ ഈ മാലിന്യത്തിന് എന്ത് സംഭവിക്കുമെന്നതാണ് ചോദ്യം ഇപ്പോഴും നിലനില്‍ക്കുന്നു. ജനജീവിതത്തെ ബാധിക്കാത്ത തരത്തില്‍ അതീവ സുരക്ഷയോടെയാണ് മാലിന്യ നീക്കം. ഈ വിഷയത്തില്‍, മധ്യപ്രദേശ് ഗ്യാസ് റിലീഫ് ആന്‍ഡ് റീഹാബിലിറ്റേഷന്‍ ഡിപ്പാര്‍ട്ട്മെന്റ് ഡയറക്ടര്‍ സ്വതന്ത്ര കുമാര്‍ സിംഗ് മാധ്യമങ്ങളോട് കാര്യങ്ങള്‍ വ്യക്തമാക്കിയിരുന്നു. മധ്യപ്രദേശിലെ വ്യവസായ യൂണിറ്റുകളില്‍ നിന്ന് ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്ന രാസവസ്തുക്കളും മറ്റ് മാലിന്യങ്ങളും സംസ്‌കരിക്കുന്നതിന് ധാര്‍ ജില്ലയിലെ പിതാംപൂരില്‍ ഒരു പ്ലാന്റ് മാത്രമേയുള്ളൂ. ഇവിടെ, വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ സുരക്ഷിതമായ രീതിയില്‍ കത്തിക്കും. കേന്ദ്ര മലിനീകരണ നിയന്ത്രണ ബോര്‍ഡിന്റെ (സിപിസിബി) മാര്‍ഗ്ഗനിര്‍ദ്ദേശങ്ങള്‍ അനുസരിച്ചാണ് ഈ പ്ലാന്റ് പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നത്, സുരക്ഷ കണക്കിലെടുത്ത് 10 മെട്രിക് ടണ്‍ മാലിന്യം കത്തിക്കാന്‍ ഞങ്ങള്‍ 2015 ല്‍ സിപിസിബിയുടെ മേല്‍നോട്ടത്തില്‍ ഒരു ട്രയല്‍ റണ്‍ നടത്തിയിരുന്നു. പിതാംപൂര്‍ പോലെയുള്ള 42 പ്ലാന്റുകള്‍ രാജ്യത്തുണ്ടെന്നും അതില്‍ ഇത്തരം രാസമാലിന്യങ്ങള്‍ കത്തിക്കുന്നുണ്ടെന്നും ഡയറക്ടര്‍ സ്വതന്ത്ര കുമാര്‍ സിംഗ് പറഞ്ഞു.
ലളിതമായി പറഞ്ഞാല്‍, ഭോപ്പാലില്‍ നിന്ന് പിതാംപൂരില്‍ എത്തുന്ന മാലിന്യം ആദ്യം ഉയര്‍ന്ന താപനിലയുള്ള ഇന്‍സിനറേറ്ററില്‍ (ചൂള) കത്തിച്ചു, അതില്‍ നിന്ന് പുറത്തുവരുന്ന പുക നിയന്ത്രിക്കാന്‍ ക്രമീകരണം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്, അത് മാലിന്യം കത്തിച്ചതിന് ശേഷം പുറത്തുവരുന്ന പുകയാണോ എന്ന് തീരുമാനിക്കും. നിലവിലുള്ള അപകടകരമായ ഘടകങ്ങള്‍ അന്തരീക്ഷത്തില്‍ ലയിക്കരുതെന്ന അടിസ്ഥാനത്തിലാണ് നീക്കങ്ങള്‍. കത്തിച്ചതിന് ശേഷം, അവശിഷ്ടങ്ങള്‍ പല പാളികളിലും പരിശോധിക്കും, കൂടാതെ എല്ലാ അപകടകരമായ രാസവസ്തുക്കളും നശിപ്പിക്കപ്പെടുന്നതുവരെ പ്രക്രിയ ആവര്‍ത്തിക്കും. ഇതിനുശേഷം അവശേഷിക്കുന്നതെന്തും മണ്ണില്‍ കുഴിച്ചിടും. മണ്ണിനടിയില്‍ കുഴിച്ചിടുമ്പോള്‍ ഈ ചാരം ഉള്ളില്‍ കയറാതെ മറ്റ് ജലസ്രോതസ്സുകളിലും മറ്റും എത്താതിരിക്കാന്‍ പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധിക്കും.
ഭോപ്പാല്‍ വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ എവിടെയാണ് സംസ്‌കരിക്കേണ്ടത്?
ലാന്‍ഡ്ഫില്ലിംഗിനായി, ഇരട്ട കോമ്പോസിറ്റ് ലൈനര്‍ സംവിധാനം (രണ്ട് പ്ലാസ്റ്റിക് ലൈനറുകളും രണ്ട് സോയില്‍ ലൈനറുകളും ചേര്‍ന്ന മിശ്രിതം) ഉപയോഗിക്കും. മധ്യപ്രദേശിലെ പരിസ്ഥിതി പ്രവര്‍ത്തകനും മുന്‍ കെമിസ്ട്രി പ്രൊഫസറുമായ സുഭാഷ് സി. പാണ്ഡെ ഈ വിഷയത്തില്‍ പറയുന്നത്, മധ്യപ്രദേശില്‍ 150 ഓളം കെമിക്കല്‍ ഫാക്ടറികളുണ്ട്, അവയിലെ മാലിന്യങ്ങള്‍ പിതാംപൂരിലെ പ്ലാന്റില്‍ കത്തിക്കുന്നു. യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് ഫാക്ടറിയിലെ മാലിന്യം കത്തിക്കാന്‍ അനുയോജ്യമായ സ്ഥലമാണിത്. ഇത് പ്രശ്നമുണ്ടാക്കുമെന്ന് പല മാധ്യമങ്ങളിലും പറയുന്നുണ്ടെങ്കിലും യൂണിയന്‍ കാര്‍ബൈഡ് ഫാക്ടറിയിലെ മാലിന്യത്തേക്കാള്‍ മാരകവും അപകടകരവുമായ രാസവസ്തുക്കള്‍ അടങ്ങിയ മാലിന്യമാണ് പീതാമ്പൂരില്‍ കത്തിക്കുന്നത്. സുപ്രിംകോടതിയുടെയും കേന്ദ്ര മലിനീകരണ നിയന്ത്രണ ബോര്‍ഡിന്റെയും മേല്‍നോട്ടത്തിലാണ് ഈ പ്രവൃത്തി നടക്കുന്നത് എന്നതിനാല്‍ അതില്‍ തെറ്റുകള്‍ക്കോ അശ്രദ്ധക്കോ സാധ്യത കുറവാണ്.
പീതാമ്പൂരില്‍ മാലിന്യം കൊണ്ടുപോകുന്നത് സംബന്ധിച്ച് പ്രദേശവാസികള്‍ക്കും മറ്റ് ഫാക്ടറി ജീവനക്കാര്‍ക്കും ഇടയില്‍ ആശയക്കുഴപ്പമുണ്ട്. സര്‍ക്കാര്‍ ആദ്യം ഇവിടുത്തെ ജനങ്ങള്‍ക്ക് മാര്‍ഗനിര്‍ദേശങ്ങള്‍ നല്‍കുകയും തുടര്‍ന്ന് നടപടികള്‍ പൂര്‍ത്തിയാക്കുകയും ചെയ്യണമായിരുന്നുവെന്ന് പ്രദേശവാസികള്‍ പറയുന്നുവെന്ന് ദേശീയ മാധ്യമങ്ങള്‍ റിപ്പോര്‍ട്ട് ചെയ്തു. ഭോപ്പാലില്‍ ഉണ്ടായ വാതക ദുരന്തത്തില്‍ ഞങ്ങള്‍ക്ക് അനുകമ്പയുണ്ടെന്നും എന്നാല്‍ ഇവിടെ ഇത്തരമൊരു സംഭവം ഉണ്ടാകാതിരിക്കാന്‍ ഒരു ക്രമീകരണവും ചെയ്തിട്ടില്ലെന്നും നാട്ടുകാരോട് ഒന്നും പറഞ്ഞിട്ടില്ലെന്നും മാലിന്യം നീക്കം ചെയ്യുന്നതില്‍ എന്തെങ്കിലും പ്രശ്‌നമുണ്ടെങ്കില്‍ എല്ലാം നശിക്കും പിന്നെ ഞങ്ങള്‍ എവിടെ പോകുമെന്ന ചോദ്യമാണ് പ്രദേശവാസികള്‍ ഉന്നയിക്കുന്നത്. അതേസമയം, വിഷ മാലിന്യങ്ങള്‍ കൊണ്ടുവരുന്നതിനെതിരെ പിതാംപൂര്‍ ബച്ചാവോ സമിതി ഡല്‍ഹിയിലെ ജന്തര്‍ മന്തറില്‍ പ്രതിഷേധിക്കുന്നു, കൂടാതെ പ്രദേശത്തെ നിരവധി തൊഴിലാളി സംഘടനകളും ജനുവരി 2-3 തീയതികളില്‍ പിതാംപൂര്‍ ബന്ദിന് ആഹ്വാനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.
പിതാംപൂരിനോട് ചേര്‍ന്നുള്ള ഇന്‍ഡോറിലെ മേയറും ബിജെപി നേതാവുമായ പുഷ്യമിത്ര ഭാര്‍ഗവയും പിതാംപൂരില്‍ മാലിന്യം കത്തിക്കരുതെന്ന് പറഞ്ഞിട്ടുണ്ട്. മാലിന്യം കത്തിക്കുന്നത് പരിസ്ഥിതിക്ക് ഉണ്ടാക്കുന്ന ആഘാതം സംബന്ധിച്ച് അന്വേഷണത്തിന് ശേഷം പുറത്തുവരുന്ന വസ്തുതകള്‍ ബഹുമാനപ്പെട്ട കോടതിയില്‍ ഹാജരാക്കണമെന്നും അതിനുശേഷം മാത്രമേ തീരുമാനമെടുക്കാവൂ എന്നും പുഷ്യമിത്ര ഭാര്‍ഗവ പറഞ്ഞു. ഈ വിഷയത്തില്‍, സമ്പൂര്‍ണ സുരക്ഷാ ക്രമീകരണങ്ങളും മാലിന്യം കത്തിച്ചാല്‍ പരിസ്ഥിതിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട എന്തെങ്കിലും പാര്‍ശ്വഫലങ്ങളും സര്‍ക്കാര്‍ നിഷേധിക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും പിതാമ്പൂരിലെയും പരിസര പ്രദേശങ്ങളിലെയും ജനങ്ങളുടെ മനസ്സില്‍ സംശയമുണ്ട്.
